“Nationale belangen staan een Europese relance in de weg. De EU toont zich tijdens deze crisis van zijn meest disfunctionele kant” (Robert Kuttner, econoom)

De Amerikaanse publicist en econoom Robert Kuttner reist momenteel door Europa. Onderweg spreekt hij met politici, academici en activisten over de impact van de crisis. ‘Veldwerk’, noemt Kuttner het. Afgelopen week waren de rollen even omgekeerd. Kuttner was in Brussel uitgenodigd als gastspreker tijdens het maandelijkse discussieforum van het European Trade Union Institute (ETUI).

De Amerikaan legt momenteel de laatste hand aan zijn boek Debtors' Prison: The Politics of Austerity Versus Possibility. Daarin gaat Kuttner op zoek naar een alternatief voor de bezuinigingspolitiek die veel Amerikaanse en Europese politici aanhangen als enige uitweg uit de aanslepende crisis.

Debtors prison

‘De metafoor van ‘debtors prison’ is niet toevallig gekozen’, klinkt het. ‘In vroegere tijden was het heel gebruikelijk om mensen die hun schulden niet meer konden betalen, naar de gevangenis te sturen’, legt Kuttner uit. ‘Moderne faillissementsregelingen - of in de VS het befaamde ‘chapter eleven’ - die ondernemingen beschermen tegen hun schuldeisers, bestonden nog niet. De situatie waarin landen als Griekenland nu worden gedwongen, heeft wel wat van die schuldenaarsgevangenis. In plaats van de schulden te herschikken of deels kwijt te schelden, en er zo voor te zorgen dat het land een tweede adem vindt, lijkt Europa erop gebrand Griekenland te straffen voor de crisis waarin het zich nu bevindt.’

Het rigoureuze besparingsbeleid waarmee Europa de crisis te lijf wil, is voor Kuttner al langer een doorn in het oog. ‘Zowel in Europa als in de VS gaan beleidsmakers er dezer dagen van uit dat je in crisistijd vooral de broeksriem moet aanhalen, en tegelijkertijd moet hameren op rigoureuze terugbetalingspolitiek. Dat is waanzin. ‘You can't get blood from a stone.’ In crisistijd zou je net het omgekeerde zou verwachten: net als John Maynard Keynes ben ik ervan overtuigd dat je in tijden van crisis net meer overheidsgeld in sociale voorzieningen moet pompen, consumentenvertrouwen herstellen en zo de economie aanzwengelen.’

Ideologische dada

‘Austerity’ (soberheid, red.) lijkt echter het ordewoord. De agenda daarachter is volgens Kuttner ingegeven door opportunisme. En dan komt de ‘progressive liberal’ in Kuttner naar boven. ‘Centrumrechtse partijen - Europese conservatieven even goed als Amerikaanse republikeinen - staan sowieso niet bekend om hun voorliefde voor de welvaartstaat. Plots breekt er een crisis uit, die pijnlijk duidelijk maakt hoeveel een dergelijk systeem kan kosten. Er wordt geroepen dat iedereen de broeksriem moet aanhalen, en dan lijkt besparen op de sociale voorzieningen een logische stap. De crisis wordt gebruikt om een ideologische dada doorgedrukt te krijgen.’

Europa heeft volgens Kuttner weinig reden om te juichen over de toestand waarin zijn welvaartsstaat zich bevindt. ‘Ik ben echt geschokt door de manier waarop de sociale bescherming hier gaandeweg werd gefragmenteerd en geprivatiseerd, zelfs in de Scandinavische landen die steeds als modelstaten worden voorgespiegeld. De collectieve dimensie gaat geheel verloren. Zeg nu zelf: zou jij bijdragen aan een systeem waar je zelf de vruchten niet meer van plukt, omdat je de scholing van je kinderen, je pensioen en je gezondheidszorg al privaat financiert?’

Institutioneel lappendeken

Kuttner is echter niet blind voor de realiteit van de economische crisis. Veel middelen om die te lijf te gaan, heeft de Europese Unie niet. ‘De euro is ten eerste al niet gemaakt voor situaties waarin zowel een sterke Duitse economie als de Griekse economische ruïne met dezelfde munt betalen. Een snelle devaluatie van de munt is een geijkt middel om kleinere landen weer in de race te krijgen. Met een eenheidsmunt heb je die mogelijkheid uiteraard niet.

Ten tweede is Europa een institutioneel lappendeken, waarbij nationale belangen een breed gedragen Europese relance in de weg staan. In de VS is een economische crisis in principe iets gemakkelijker aan te pakken: zodra je het Congres en de Federal Reserve op één lijn hebt, kun je aan de slag. De EU toont zich daarentegen tijdens deze crisis van zijn meest disfunctionele kant.’

François Hollande

Kuttner heeft jarenlang verbaasd staan kijken hoe Europa, ondanks de crisis, nog jarenlang centrumlinkse regeringen in het zadel stemde, met Angela Merkel en Nicolas Sarkozy als uithangborden. Kuttner verwijt hen een halsstarrigheid die de crisis enkel verergerde. De recente verkiezing van linkse regeringsleiders is volgens de Amerikaan echter niet de ommezwaai die velen erin zien.

‘Het feit dat Europese deelstaten als Frankrijk, België en Griekenland sociaal-democratisch en zelfs extreemlinks stemmen, weerspiegelt de behoefte aan verandering bij de bevolking. Maar of het Europese monetaire beleid nu van koers zal veranderen, weet ik niet zeker. Het gaat tenslotte om electorale verschuivingen in een klein deel van de hele Unie.

Neem nu de overwinning van François Hollande. De slagkracht van de nieuwe Franse president is erg begrensd door de nauwe manoeuvreerruimte die Europa hem toelaat. In België zit je dan weer met een zodanig ingewikkeld politiek systeem, dat grote verschuivingen in het economische beleid niet zomaar mogelijk lijken.

Goed verteerd

Ook de overwinning van het extreem-linkse Syriza in de eerste ronde van de Griekse parlementsverkiezingen is niet de omslag die velen erin zien: de kans is groot dat de conservatieve Nea Demokratia er de volgende verkiezingsronde nipt wint. De vraag blijft: wat kunnen de Griekse opposanten tegen de Europese besparingsstrategie écht ondernemen, eenmaal ze met Europa rond de tafel kunnen zitten?’

Welk beleid wil Kuttner dan wel om lidstaten op de rand van het failliet weer vlot te trekken? ‘Laat ons niet vergeten dat Griekenland geen alleenstaand geval is. In Portugal, Spanje, Italië groeit een hele generatie jonge volwassenen op zonder perspectief. Als de Europese beleidsmakers de Griekse crisis adequaat hadden aangepakt, had de situatie niet zo uit de hand moeten lopen. Al bij al had Europa de eerste golf van de crisis redelijk goed verteerd.’

Wederopbouw

De situatie liep voor Kuttner pas echt uit de hand toen speculanten hun pijlen begonnen te richten op staatsschuld. ‘De EU riep die speculatie geen halt toe, wat leidde tot een veel grotere crisis. Ongebreidelde speculatie is altijd nefast voor economische wederopbouw. Stel je eens even voor wat er zou gebeurd zijn als er op de Duitse - en bij uitbreiding de Europese - wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog even hard werd gespeculeerd als nu het geval is met het Griekse staatspapier. Er zou van wederopbouw geen sprake geweest zijn, integendeel!’

Uiteindelijk gingen lidstaten zelf garant staan voor kapseizende banken, met vaak zware budgettaire consequenties. ‘Misschien moeten we maar eens open kaart spelen en die banken bekijken als wat ze zijn: genationaliseerde financiële instellingen. Die hebben nieuw kapitaal nodig. Meer geld drukken is een optie. Akkoord, de inflatie zal lichtjes toenemen, maar dat is in een crisis als deze niet eens zo'n slechte zaak.’

Schulden spreiden

Kuttner pleit voor doorgedreven schuldherschikking voor landen als Griekenland. ‘Wanneer je de schuld over een langere termijn spreidt, en zo verhindert dat een land meermaals per jaar op zoek moet naar geld om zijn schulden te financieren, zullen stakeholders altijd wat geld verliezen. Dat is onvermijdelijk. Het is maar redelijk dat die private investeerders vervolgens van de Europese en andere internationale instellingen, zoals het IMF, verwachten dat zij ook hun steentje bijdragen aan de relance van die crisislanden. De openstaande schulden van Griekenland moeten over langere termijn gespreid worden en geherfinancierd. Hetzelfde geldt voor Spanje en Portugal. Maar dan moet de Europese Centrale Bank zich veel meer dan nu het geval is, opstellen als een échte centrale bank.’

Maar kunnen banken en investeerders die veel Grieks staatspapier in handen hebben, het zich wel permitteren om die schulden kwijt te schelden? ‘Het zal niet anders gaan’, vreest Kuttner. ‘Als de financiële markten en Europese beleidsmakers blijven eisen dat Griekenland zijn schuld tot de laatste eurocent terugbetaalt, komt het land in een chronische crisis terecht. Je haalt als het ware hun recuperatievermogen stelselmatig onderuit. Geloof me, bij een dergelijk scenario wint niemand.’

Oude recepten

Kuttner beroept zich bij zijn doortocht in Brussel meermaals op de recepten van de Amerikaanse econoom John Maynard Keynes, die stelde dat overheden in tijden van economische neergang net meer moeten investeren om zo de koopkracht aan te zwengelen en de recessie een halt toe te roepen.

Maar valt de geglobaliseerde crisis van de jonge 21e eeuw aan te pakken met recepten die intussen bijna een eeuw oud zijn? ‘Keynes' fundamentele inzichten zijn universeel. Je kunt zijn strategie even goed toepassen op de huidige crisis als op de Depressie van de jaren 1930. 21e- eeuws Keynesianisme zou meer aandacht kunnen besteden aan de gevolgen van economische activiteit voor onze planeet. Door de globalisering is the bigger picture ook complexer geworden. Je kunt niet alle economische crisishaarden in de wereld gelijktijdig met eenzelfde strategie aanpakken, want dat kan even goed tot stagnatie leiden. Maar op het Europese niveau kan Keynesianisme perfect werken.’

(ml) - Foto: (ip)